Από τη βιβλιοπαρουσίαση του “Στους δρόμους του πολέμου και της καταστροφής” στη Θεσσαλονίκη

Με επιτυχία έγινε και στην Θεσσαλονίκη, το απόγευμα της Παρασκευής 9 Δεκεμβρίου η παρουσίαση του συλλογικού τόμου.

«1919-1922. Απεσταλμένοι των ισχυρών, για τη Μεγάλη Ιδέα. Στους δρόμους του πολέμου και της καταστροφής. Κείμενα για τη Μικρασιατική εκστρατεία και την προσφυγιά» που κυκλοφόρησε πρόσφατα τις εκδόσεις “Εκτός των Τειχών”. Στην Αίθουσα Λέσχης Φίλων περιοδικού και εκδόσεων “ΕΝΕΚΕΝ”, μίλησαν για την έκδοση ορισμένοι από τους συγγραφείς και ακολούθησε συζήτηση. Για τα κείμενα τους αλλά και συνολικά για την προσπάθεια μίλησαν ο Στέλιος Αγκούτογλου, ο Σίμος Κερασίδης, ο Δημήτρης Παυλίδης, ο Στέφανος Σκοδράνης, ο Στέφανος Χατζησάββας και ο Γιάννης Χατζής.

Παραθέτουμε την εισαγωγική ομιλία -παρουσίαση που έκανε ο Δ. Παυλίδης:

Καλησπέρα σε όλες και όλους.

Εκ μέρους των εκδόσεων Εκτός των Τειχών και όλων μας εδώ στην παρουσίαση σας ευχαριστούμε που ανταποκριθήκατε στην πρόσκληση. Το εκδοτικό μας δεν είναι ένας κλασσικός εμπορικός εκδοτικός οίκος. Βασίζεται αποκλειστικά στην εθελοντική εργασία μέχρις ότου μια έκδοση φτάσει στο τυπογραφείο. Αυτό έχει τα καλά του αλλά προκαλεί συχνά ανεπιθύμητες καθυστερήσεις. Γι αυτό και η συγκεκριμένη έκδοση μόλις και πρόλαβε την εκπνοή του χρόνου, μέσα στον οποίο συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από την τελευταία πράξη του Μικρασιατικού δράματος. Τέτοιο καιρό πέρσι ξεκινήσαμε τον σχεδιασμό και την κατανομή των κειμένων και περίπου στο τέλος της Άνοιξης είχαν ολοκληρωθεί τα περισσότερα. Από κει και πέρα χρειάστηκε αρκετή δουλειά από τους επιμελητές, τους διορθωτές και τους τεχνικούς που βοήθησαν. Τους ευχαριστούμε όλες και όλους. Ονομαστικά επιτρέψετε με να αναφερθώ μόνο στον Κώστα Βλαχόπουλο, η συμβολή του οποίου στον συντονισμό όλης της προσπάθειας υπήρξε καθοριστική.

Η έκδοση που παρουσιάζουμε σήμερα με τίτλο «1919-1922 Απεσταλμένοι των Ισχυρών, για τη Μεγάλη Ιδέα. Στους δρόμους του πολέμου και της καταστροφής. Κείμενα για τη Μικρασιατική Εκστρατεία και την προσφυγιά» είναι αποτέλεσμα συλλογικής εργασίας. Παρουσιάζονται 15 κείμενα και στο παράρτημα του για διευκόλυνση του αναγνώστη περιλαμβάνει ένα χρονολόγιο, ορισμένα χαρακτηριστικά κείμενα εκείνων των καιρών, μερικά μικρά βιογραφικά πρωταγωνιστών και φυσικά μια αρκετά εκτεταμένη βιβλιογραφία. Στην αρχή υπάρχει μια μικρή αναφορά στο γνωστό πρόβλημα της χρονολόγησης που προέκυψε εκ των υστέρων με την αλλαγή του ημερολογίου το 1923. Στο χρονολόγιο χρησιμοποιούνται και οι δυο ημερομηνίες.

Εκτός από το πρώτο, κατά κάποιο τρόπο, κεντρικού χαρακτήρα κείμενο του Κώστα Βλαχόπουλου με τίτλο Ο Μικρασιατικός Πόλεμος, το οποίο επιχειρεί μια συνολική παρουσίαση και ερμηνευτική προσέγγιση του πολέμου, των αιτιών, της εξέλιξης και της κατάληξης του, τα υπόλοιπα αναφέρονται σε ξεχωριστές πλευρές του βασικού θέματος αλλά και όσων ακολούθησαν. Αναγκαστικά θα είμαι σύντομος και γι αυτό λίγο άδικος στην παρουσίαση των συντελεστών και των θεμάτων με τα οποία ασχολήθηκαν. Ο Γιάννης Βάρλας γράφει για το Κεμαλικό κίνημα και την στάση της νέας σοβιετικής εξουσίας, ζήτημα διαχρονικά επίμαχο, επίκεντρο της ιστορικών, πολιτικών και εθνικιστικών αντιπαραθέσεων τόσο στην χώρα μας όσο και στην γειτονική Τουρκία. Η νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης ύστερα από την μεγάλη παγκόσμια ανθρωποσφαγή, αποτέλεσε καταλυτικό γεγονός στους διεθνείς συσχετισμούς ανάμεσα στην εργασία και το κεφάλαιο, στους λαούς και τον ιμπεριαλισμό και φυσικά στα όσα εκτυλίχθηκαν στην Μικρά Ασία, την Εγγύς και την Μέση Ανατολή. Ο Νίκος Ζυγογιώργος επιχειρεί την παρουσίαση μιας δύσκολης και αποσιωπημένης πτυχής της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Τις αγριότητες που συνέβησαν στα πεδία των μαχών, τις σφαγές των αμάχων, τις καταστροφές, το κάψιμο των χωριών, τις λεηλασίες τις αντεκδικήσεις και τις κάθε λογής βιαιότητες για τις οποίες ευθύνεται ο ελληνικός στρατός, μέρος μιας αιματηρής εκατέρωθεν αναμέτρησης που έγραψε τον τραγικό επίλογο της Οθωμανικής Μικράς Ασίας. Πλευρές και όψεις του προσφυγικού ζητήματος φωτίζει το κείμενο της

Βαγγελιώς Δερμιτζάκη. Την υποδοχή και τα προβλήματα, την ενσωμάτωση και την απόρριψη, την εκμετάλλευση και τις διακρίσεις,την αστική και αγροτική αποκατάσταση, τις πολιτικές συμπεριφορές και ταυτότητες, την συνάντηση με τις αριστερές και κομμουνιστικές ιδέες της μάζας των Μικρασιατών προσφύγων. Για την πρωτοφανή στα διεθνή χρονικά σύμβαση της υποχρεωτικής Ανταλλαγής πληθυσμών, την κοινή σε όλες τις πλευρές επιδίωξη για αμιγή εθνικά κράτη, το τραύμα του ξεριζωμού και την νοσταλγία της χαμένης πατρίδας μιλά το κείμενο του Δημήτρη Παυλίδη. Για αυτούς που έμειναν πίσω, τους μη ανταλλάξιμους, τις μειονότητες στις δυο πλευρές των συνόρων, τα προβλήματα, την θέση, τις πιέσεις και τους διωγμούς, την εργαλειοποίηση τους από τα εθνοκρατικά κέντρα, γράφει μεταξύ άλλων οΣτέφανος Χατζησάββας. Γέννημα θρέμμα της Ξάνθης, προσφυγική καταγωγής, γνωρίζει καλά καταστάσεις, πολιτικές και συμπεριφορές σχετικά με την μειονότητα στην Θράκη. Για το αντιπολεμικό κίνημα καθώς και τη στάση του ΣΕΚΕ στην Μικρασιατική Εκστρατεία έγραψε ο Στέφανος Σκοδράνης. Ο Κώστας Μιχαλάκης φωτίζει και αναλύει μια πολύ ιδιαίτερη πλευρά της συνέχειας του αντιπολεμικού κινήματος μετά τον πόλεμο, που προσέλαβε έντονο εσωτερικό κοινωνικό χαρακτήρα και κομμουνιστική πολιτική ταυτότητα, το κίνημα των Παλαιών Πολεμιστών. Για τις πολιτικές εξελίξεις μετά την Μικρασιατική καταστροφή, το στρατιωτικό κίνημα του 1922, την δίκη των Οκτώ και την εκτέλεση των Έξι, την περίοδο της Αβασίλευτης και τα πρώτα μεσοπολεμικά χρόνια έγραψε ο Αντώνης Αποστολάκης. Την σειρά των κειμένων του πρώτου μέρους κλείνει η εργασία του Γιάννη Χατζή για την επίδραση και την πρόσληψη της Μικρασιατική καταστροφής στην πεζογραφία, στα λαϊκά αναγνώσματα και την ιστοριογραφία. Ο Γιάννης Χατζής μας είναι τόσο γνωστός, γνώριμος και οικείος με αποτέλεσμα συχνά να ξεχνάμε πως είναι εκτός από ένας χαρισματικός καραγκιοζοπαίχτης και μελετητής του ελληνικού θεάτρου σκιών, εκτός από ένας ακούραστος αγωνιστής, και ένας βαθύς γνώστης της ελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής, της παραλογοτεχνίας, των λαϊκών και παιδικών αναγνωσμάτων, με πλούσια αρθρογραφία και μελέτες που έχουν δημοσιευθεί σε βιβλία και στον καθημερινό και περιοδικό τύπο. Είναι τιμή μας που συμμετείχε σε αυτήν την κοινή προσπάθεια.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου επιδιώξαμε την παρουσίαση κάποιων πιο εντοπισμένων γεωγραφικά, βιωματικών με μια έννοια κειμένων για τους πρόσφυγες στην νέα πατρίδα. Αν και βρίσκονται στο τέλος του βιβλίου αποτελούν ένα ξεχωριστό και ιδιαίτερο κομμάτι που το θεωρώ σημαντικό και μακάρι να ήταν και πιο εκτεταμένο. Εδώ κολλάει το ευαγγελικό «ἔσονταιοἱἔσχατοιπρῶτοι». Στο τμήμα αυτό γράφει για την προσφυγική Τούμπα ο Σίμος Κερασίδης. Η προθυμία του Σίμου Κερασίδη να συμμετάσχει στην έκδοση από την πρώτη στιγμή που ζητήσαμε την συμβολή του ήταν για όλους μας τιμητική και μια πρόσθετη παρακίνηση. Δεν είναι η πρώτη φορά που καταπιάνεται με το συγκεκριμένο θέμα ο Σίμος Κερασίδης. Από τα πρώτα λογοτεχνικά του κείμενα η Τούμπα κατέχει ξεχωριστή θέση σε διηγήματα, μυθιστορήματα, αυτοβιογραφικές ιστορίες και φυσικά στο φωτογραφικό –ιστορικό λεύκωμα του που εξέδωσε το Κέντρο ιστορίας Θεσσαλονίκης και ο Δήμος Θεσσαλονίκης για την Τούμπα των προσφύγων. Ο Σίμος Κερασίδης μας δωρίζει, τα τελευταία χρόνια όλο και πιο συχνά, σημαντικά λογοτεχνικά κείμενα, κυρίως ιστορικά μυθιστορήματα. Το τελευταίο του, μόλις κυκλοφόρησε με τίτλο Ο Βιβλιοτάφος της Κωνσταντινούπολης από τις εκδόσεις Ωκεανός, ένα ιστορικό θρίλερ όπως το ονόμασε που εκτυλίσσεται στα χρόνια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου. Εγώ επιπλέον θα συνιστούσα να διαβάσετε, όσοι δεν το έχετε κάνει, το παλιότερο, Στο Ρύγχος του Λύκου που το θεωρώ μια ιδιαίτερη συμβολή στην ιστορία του κομμουνιστικού εργατικού κινήματος της Θεσσαλονίκης και ευρύτερα της Μακεδονίας μέσα από την προσωπική διαδρομή ενός σημαντικού πρωταγωνιστή του αντικατοχικής Θεσσαλονίκης και θείου του συγγραφέα, του Σίμου Κερασιδη. Για την Ευκαρπία των προσφύγων αλλά και για την ζωή των Ελλήνων στο Ουσάκ, τόπο προέλευσης αρκετών προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στην πρώτη, έγραψε ο Στέλιος Αγκούτογλου, παιδί Μικρασιατών προσφύγων ο οποίος διατήρησε όλα αυτά τα χρόνια σχέσεις με τον τόπο καταγωγής του και αγωνιστικούς διεθνιστικούς δεσμούς με ανθρώπους της αντίπερα όχθης του Αιγαίου. Το τμήμα αυτό της έκδοσης συμπληρώνει το κείμενο της Μαρίας Αντωνιάδου-Μαριόλη. Η Μαρία πρόσφατα κυκλοφόρησε το πρώτο της λογοτεχνικό έργο με τίτλο ΛΑΣΠΩΜΕΝΟΙ ΟΝΕΙΡΟΚΗΠΟΙ -ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΘΑΦΤΗΚΑΝ, από τις εκδόσεις Ραδάμανθυς με έντονα αυτοβιογραφικά στοιχεία στο οποίο κυριαρχεί η προσφυγική καταγωγή από το Αϊδίνι, ο κυνηγημένος και εξόριστος πατέρας που ήταν μέλος του ΣΕΚΕ στην Σμύρνη, η σκληρή ζωή στην προσφυγογειτονιά στα Χανιά. Η Μαρία διατηρεί έντονη και αδιάλειπτη σχέση με την παλιά πατρίδα και με αρκετούς καλούς ανθρώπους που ζούνε σε αυτήν με καταγωγή από την Κρήτη. Μια νέα ιστορικός, η Μυρτώ Περάκη μας γνωρίζει τις εργάτριες και του εργάτες ταπητουργούς και υφαντουργούς της προσφυγικής Νέας Ιωνίας στην Αττική. Τέλος. Αναζητήσαμε την συμμετοχή και της άλλης, ας πούμε πλευράς. Γι αυτό υπάρχει ένα πολιτικό κείμενο, ανάλυση των χαρακτηριστικών του Κεμαλισμού εκ μέρους του ΚΚΤ/ΜΛ. Η συγκεκριμένη οργάνωση αλλά και μερικές άλλες που αγωνίζονται πολλές δεκαετίες τώρα σε πολύ σκληρές συνθήκες στην γειτονική χώρα, σε καθεστώς παρανομίας, προέρχεται από εκείνο το ρεύμα στο τουρκικό κομμουνιστικό κίνημα που διαχωρίστηκε αποφασιστικά από την επιρροή του Κεμαλισμού και της αστικής τάξης. Η ανάλυση για τον κεμαλισμό που έκανε ο ιδρυτής, ας πούμε, αυτού του ρεύματος ο Ιμπραήμ Καιπάκαγια θεωρείται σημείο τομής στην πορεία του εργατικού επαναστατικού κινήματος στην Τουρκία. Την μετάφραση από την τουρκική γλώσσα έκανε η Τασούλα Γκενίδου.

Θα προσπαθήσω να είμαι όσο γίνεται πιο τηλεγραφικός για να μην καταναλώσω πολύ χρόνο διατυπώνοντας μόνο ορισμένες επισημάνσεις για τον αναγνώστη του βιβλίου. Πρώτη επισήμανση. Κάπου νομίζω γράφεται στην εισαγωγή αλλά έχει αξία να το επαναλάβω. Αν εξαιρέσουμε δύο από τους συντελεστές, τον Κώστα Μιχαλάκη,- δεν αναφέρθηκα ιδιαίτερα σε αυτόν και στο βιογραφικό του δεν αναφέρονται αλλά είναι γνωστό πως έχει μια σημαντική ιστορική συγγραφική δουλειά -και την Μυρτώ Περάκη όλοι οι άλλοι όχι μόνο δεν είμαστε ιστορικοί, αλλά δεν έχουμε ούτε καν ανάλογες ακαδημαϊκές σπουδές. Μας αρέσει φυσικά η μελέτη της ιστορίας, ορισμένοι σαν τον Στέφανο Σκοδράνη διαβάζουν και γράφουν συστηματικά για ιστορικά θέματα, αλλά άλλο πράγμα είναι ο συστηματικός ερευνητής και μελετητής της ιστορίας και των πηγών της. Προσεγγίσαμε το ζήτημα διαβάζοντας ιστορικούς, Έλληνες και ξένους, παρακινηθήκαμε από την προσφυγική καταγωγή μας οι περισσότεροι, τα ακούσματα που είχαμε από την πρώτη γενιά των προσφύγων, επιχειρούμε κυρίως όμως μια πολιτική τοποθέτηση η οποία εσείς θα κρίνετε την επάρκεια και την αξιοπιστία της.

Δεύτερη νομίζω και αυτή αναγκαία επισήμανση. Δεν αναζητήσαμε καμιά ομοφωνία, πως θα μπορούσε άλλωστε να υπάρχει σε ένα τέτοιο σύνθετο και ανοικτό ακόμη ζήτημα, κατά την συγγραφή των κειμένων. Ο καθένας και η καθεμιά κατέθεσε αυτό που θεώρησε πως συμβάλλει σε μια κοινή προσπάθεια με τα ιδιαίτερα προσωπικά χαρακτηριστικά και απόψεις. Η έκδοση έχει βέβαια μια συλλογική κοινή προσέγγιση στο κεντρικό θέμα αλλά παραμένει ανοικτή τόσο στην εσωτερική ας πούμε συζήτηση όσο και στην δημόσια, δηλαδή με τους αναγνώστες της.

Κίνητρο και σκοπός αυτής της προσπάθειας είναι να συμμετάσχουμε ενεργά στην συζήτηση και στην αντιπαράθεση απόψεων και ιδεών η οποία φυσιολογικά αναζωπυρώθηκε με αφορμή την εκατονταετία. Από την πλευρά – έτσι φιλοδοξούμε – των συμφερόντων των εργαζόμενων και της νέας γενιάς, των λαών που δεν έχουν λόγους να χωρίσουν, πολύ περισσότερο να πολεμήσουν μεταξύ τους. Από την σκοπιά της ιστορικής αλήθειας ενάντια σε αποσιωπήσεις και ανακατασκευές της ιστορίας. Από την σκοπιά της υπεράσπισής της ειρήνης και της συναδέλφωσης των λαών, ενάντια στους αντιδραστικούς εθνικισμούς και σε όσους υποδαυλίζουν την έχθρα και τους πολέμους.

Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος, το αποτέλεσμα του και οι τραγικές συνέπειες που συνόδευσαν το τέλος του, αποτελεί τομή ιστορικού χαρακτήρα και για τις δύο χώρες και για τους δυο τους λαούς.Η Οθωμανική Αυτοκρατορία διαλύθηκε τελειωτικά. Η Ελλάδα έχασε μια μακραίωνη παρουσία στην Μικρά Ασία και με την έλευση των προσφύγων μεταμορφώθηκε. Η Τουρκία συγκροτήθηκε ως νεωτερικό έθνος –κράτος με την μορφή που την ξέρουμε πάνω-κάτω ως σήμερα. Τέτοιας έκτασης και σημασίας γεγονότα επηρεάζουν σε βάθος χρόνου τους λαούς, βάζουν ισχυρά αποτυπώματα στις συνειδήσεις και τις ιδεολογίες των ανθρώπων.

Είτε την χαρακτηρίσουμε προέκταση του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, είτε μια ουρά του, είναι αλήθεια πως ο ελληνοτουρκικός πόλεμος αποτέλεσε ενιαίο τμήμα μιας διαρκούς πολεμικής περιόδου η οποία ξεκίνησε με τους βαλκανικούς πολέμους και κορυφώθηκε με τον Μεγάλο ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Κινητήριες δυνάμεις σε αυτήν την περίοδο υπήρξαν οι ιμπεριαλιστικοί ανταγωνισμοί, οι εθνικισμοί και οι εθνοκρατικοί ανταγωνισμοί. Καύσιμη ύλη οι απλοί άνθρωποι από όλες τις μεριές των αναμετρήσεων ανεξάρτητα από γλώσσα, θρησκεία και εθνική καταγωγή. Η βασική θέση της έκδοσης σχετικά με τον Μικρασιατικό πόλεμο αδρά περιγράφεται στο τίτλο του. Ένας γνωστός κυνικός πρωταγωνιστής της ισχυρότερης ιμπεριαλιστικής δύναμης εκείνης της εποχής, ο Τσόρτσιλ, έγραψε εκ των υστέρων πως ο πόλεμος αυτός έπρεπε να γίνει δια αντιπροσώπου και πως οι πόλεμοι αυτοί που διεξάγονται από τα μεγάλα έθνη είναι πολύ επικίνδυνοι για τον αντιπρόσωπο ! Η Ελληνική άρχουσα τάξη της εποχής, και οι δυο αντιμαχόμενες πτέρυγες της όπως αποδείχθηκε εν τέλει, νόμιζε πως διαλέγοντας να συνταχθεί με τους ισχυρούς, επέλεγε την σωστή και νικηφόρα πλευρά της Ιστορίας. Έγινε το ακριβώς αντίθετο!

Ο Νίκος Ψυρούκης σε έναν από τους προλόγους του το 1992, στη πασίγνωστη μελέτη του για την Μικρασιατική Καταστροφή, μελέτη αναφοράς για κάθε νέο που θέλει να γνωρίσει και να διδαχθεί, τονίζει πως αυτή ( η συγκεκριμένη περίοδος) θα είναι πάντα στο επίκεντρο των Ελλήνων ιστορικών και πως στο μέλλον θα εμφανιστούν αρτιότερες, επιστημονικές και πιο ολοκληρωμένες αναλύσεις με σκοπό την ανακάλυψη νέων πλευρών της αλήθειας. Αν η δική μας προσπάθεια καταφέρει να παρακινήσει νέους ανθρώπους να ασχοληθούν με αυτό το τεράστιο ζήτημα, να μελετήσουν και να εμβαθύνουν σε αυτό, θα ήμασταν πολύ χαρούμενοι πως αυτή υπήρξε χρήσιμη για το μέλλον.

Σας ευχαριστώ.